Jan Trnka z Raciborzan

Jan Trnka z Raciborzan Raciborzeński / Raciborzyński

Data i miejsce urodzenia	ok. 1440 Raciborzany – przysiółek wsi Janowice w Polsce, położony w województwie małopolskim, w powiecie limanowskim, w gminie Jodłownik
Data i miejsce śmierci	1501 Kraków
Ród	Raciborzeńscy
Rodzice	Jan Świeczka Raciborzeński z Raciborzan i Lednicy ?
Małżeństwo	Katarzyna Pógh z Mérghés (Węgry)
Dzieci	nie miał
Wojny i bitwy	wojna polsko-turecka (1485–1503) bitwa pod Koźminem
Administracja	1483: Dowódca armii króla Węgier Macieja I Korwina 1485: Książę Opawski 1492-1498: Hetman Księstwa Opawskiego (Hauptmann von Troppau/ hejtman opavského knížectví/ hetman księstwa opawskiego) 1497-1501: Hetman wielki koronny ( „Campiductorique suo generali”/ „Campiductore Regni nostri Generali”/ „Campiductor regio supremo”/ „campiductor supremum Regni Poloniae”/ „campiductorem regium”/ „campiductorem generalem regni”) 1497-1501: starosta Olsztyński 1497-1501: starosta Oświęcimski 1497: Hetman Wojsk Zaciężnych 1498: Dowódca Królewskiej Piechoty „exercituum regni capitanei” 1498-1501: starosta Sandecki

Jan Trnka z Raciborzan Raciborzeński / Raciborzyński (ur. ok. 1450, zm. 1501) – herbu Szarza, starosta sądecki (1497-1501), olsztyński (1497-1501), oświęcimski (1495–1501^[1]), hetman wojsk zaciężnych (1497–1499), pierwszy w historii Polski hetman wielki koronny (Campiductor Regni generale) 1497-1501 r.^[2]

Okres czeski

Pochodził ze starożytnego rodu polskiej szlachty herba Szarza, posiadająca rozległe ziemie na południe od Krakowa. Później przedstawiciele tego rodu nosili nazwisko od nazwy swojego głównego majątku rodzinnego we wsi Raciborzany-Raciborzeńscy.

Pierwsza wzmianka dokumentalna dotycząca Jana "Trnki" z Raciborzan (już pod tym pseudonimem, co po czesku oznacza „kolczasty / cierniowy”.) w Polsce pochodzi z 1474 roku. O jego służbie u króla węgierskiego Macieja I Korwina Hunyadiego wspomina Jan Długosz, gdy opisuje konfrontację zjednoczonych wojsk króla polskiego Kazimierza IV i jego syna Władysława II, króla czeskiego, z armią Macieja I Korwina dla miasta Wrocławia. W armii węgierskiej było wielu Polaków, m.in.: Jakub Pieniążek Kruszkowski herba Odrowąż, Mikołaj Pieniążek Witowski (z Witowic) herbu Jelita i Piotr Pieniążek-Marcinkowski z Witowa h. Jelita, Jan Lassocki h. Dołęga, Stanisław Zborzenski herbu Cygnus (Łabędź), Jan Gamrath herbu Sulima, Piotr Groth herbu Rawa, Piotr Ludomski herbu Łodzia, Marcin Łopacki herbu Lubicz i Jan Trnka z Raciborzan herbu Szarza^[3].

Ponieważ główna część życia Jana Trnki upłynęła poza granicami Królestwa Polskiego, w źródłach polskich niewiele jest o nim informacji. W źródłach czeskich Jan Trnka określany jest głównie jako: „Jan Trnka z Ratibořan”, a w źródłach polskich często nazywany jest „z Czech”.

Kariera Jana rozpoczęła się w niespokojnych czasach wojen i zmian monarchów na Węgrzech, w Chorwacji i Bohemii (Czechy). Ziemie te znajdowały się w stanie rozdrobnienia feudalnego: o pusty tron ​​rywalizowały różne obozy religijne (katolicy, husyci, utrakwiści, taboryci itp.). Oczywiście taka sytuacja polityczna przyciągała na te ziemie młodych rycerzy, poszukujących chwały i możliwości wzbogacenia się. Prawdopodobnie jednym z tych rycerzy był Jan z Raciborzan.

Ze źródeł czeskich i węgierskich znamy drogę formacji i kariery wojskowej Jana Trnki, nierozerwalnie związanego z najwybitniejszym władcą ówczesnej Europy – królem Węgier, a później Czech – Maciejem I Hunyadim (Hunyadi Mátyás / Matthias Korwin), nazywany „Korwinem”.

Pierwsza wzmianka odnaleziona w źródłach słowacko-węgierskich wspomina, że ​​w 1476 roku król Węgier Maciej I Korwin Hunyadi zastawił Zamek Liptowski (Liptovský Hrádok) za 3600 zł "Matejovi Trnkovi”, a w 1478 roku zamek przeszedł w ręce nieślubnego syna króla Macieja- Jana Korwina^[4]. Podobny transfer nastąpił w 1485 roku w przypadku Księstwa Opawskiego. Nie udało się odnaleźć pierwotnego źródła ani oryginalnego dokumentu dotyczącego transakcji Zamku Liptowskiego, dlatego pisownię nazwiska „Matej Trnka” zamiast Jan Trnka można przypisać literówce autora.

W 1477 roku Jan Trnka został wpisany na listę wojowników w Baden pod Wiedniem w służbie króla węgierskiego Macieja I Korwina^[5] .

Już w roku 1483 Jan Trnka dowodził armią Macieja I Korwina, gdy ta podbiła księstwo Münsterberg (księstwo na Dolnym Śląsku ze stolicą w Münsterberg), obecnie miasto Zembice w Polsce, które po wojnie należało do austriackiego rodu Auerspergów, Piastów i Podebradów), a później zdobyły Wiedeń^[6].

Podobno za te zasługi wojskowe Jan Trnka został hojnie obdarowany przez króla Macieja:

3 września 1485 roku, po Dobeši z Boskovic, Jan Trnka stał się właścicielem miasta St. Pölten w Austrii (St. Pölten to miasto w Austrii, centrum administracyjne i największe miasto stanu Dolna Austria, oddalone o 65 km na zachód od Wiednia) i jednocześnie Jan Trnka był już właścicielem miasta Frydek (miasta statutowego na wschodzie Republiki Czeskiej, w województwie morawsko-śląskim, u podnóża Beskidów u zbiegu rzeki Rzeki Ostravice i Moravka Jest to centrum administracyjne powiatu frydek-mistek.), którego terytorium znacznie rozszerzyło się na ziemie niemieckie.

W 1485 roku napięcia i naciski ze strony króla Macieja, zmusiły Wiktoryna, brata Henryka Starszego (Henryka Starszy z Podiebrad – księcia dworskiego w Polsce i Czechach, syna zmarłego króla czeskiego Jerzego z Podiebradów), oddają księstwo opawskie rycerzowi Janowi Trnkowi z Raciborzan w zamian za dwa zamki w Słowenii. Jan Trnka z kolei przekazał Księstwo Opawskie nieślubnemu synowi Macieja- Janoszowi. W latach 1488/89 oba zamki na Słowacji, które na mocy tego traktatu przeszły do ​​Wiktoryna, zostały zdobyte przez połączone siły Węgrów i biskupa wrocławskiego, pod dowództwem wspomnianego rycerza Jana Trnki.

Najwyraźniej król sam nie mógł przekazać księstwa swojemu nieślubnemu synowi, dlatego w transakcji wziął udział Jan Trnka (który oficjalnie kupił księstwo od Wiktoryna i natychmiast oddał je Janowi Korwinowi). Ta rola Jana Trnki ukazuje jego bliskość z królem Maciejem Korwinem nie tylko w sprawach wojskowych, gdzie Jan dowodził armią królewską, ale także w sprawach świeckich.

W czerwcu 1490 r. Jan Trnka kupił od księcia Kazimierza II Cieszyńskiego majątek Hluczyn. Warto zaznaczyć, że w tym dokumencie Jan Trnka nazywany jest „wohledelgeborerem” (Wysoko urodzonym), zaś inny szlachcic Księstwa Cieszyńskiego, Wacław Grzywacz z Heralcic (Wacław Grzywacz z Heralcic / Václav Hřivnáč z Heraltic) nazywany jest „ edelgeborer” - „Urodzony”. Świadczy to o bardzo wysokiej pozycji Jana Trnki w ówczesnym społeczeństwie.

W sierpniu 1490 r. wystawiono drugi dokument dotyczący tej samej transakcji majątku Hluczyn, gdzie Jan Trnka nazywany jest „urozeny a stateóny rytif pan w Czechach i na Morawach” – „urodzonym i szlachetnym rycerzem w Czechach i na Morawach”. Na pewno znany jest jednak wcześniejszy dokument (1486r), w którym Jan Trnka jest już wymieniony jako właściciel Hluczyna: „Jan Trnka z Racibožan zgodnie z pismem zezwolił na założenie nad Nadimačem mniejszego stawu, data: w Glučinie w dniu św. Trójcy 1486”.

W 1495 roku Jan Trnka z Raciborzan nadał swoim majątkom Hluczyn przywileje praw miejskich. Wiadomo, że w 1475 roku król Maciej I Korwin na mocy traktatu ołomunieckiego z Jerzym z Poděbradu (Jiřím z Poděbrad – król Czech) zajął całe terytorium Moraw, Śląska i Łużyc, w tym tereny, gdzie Hluczyn był zlokalizowany.

Maciej I Korwin za zasługi wojskowe nadał Janowi Trnce 3200 dukatów, zamek Strečno i miasto Zelino (Žilina) – w północno-zachodniej Słowacji, granica z Czechami. Niewykluczone, że Hluczyn także był częścią tego daru, lecz ponieważ zgodnie z prawem stanowił własność księcia cieszyńskiego, wymagany był dokument w imieniu księcia Kazimierza II.

Król Maciej I Korwin zmarł w 1490 r., a w 1492 r. jego nieślubny syn Jan Korwin, książę księstwa opawskiego (którego Jan Trnka „podarował” Janowi w 1485 r.), mianował Jana Trnkę hetmanem księstwa opawskiego. Jan sprawował tę funkcję do 1498 r.

Polski okres

Najprawdopodobniej w 1495 roku król Polski Jan I Olbracht zaprosił do swojej armii słynnego rycerza i dowódcę wojskowego polskiego pochodzenia, Jana Trnkę. Polska prowadziła w tym czasie szereg kampanii wojennych, m.in. przeciwko najeżdżającym na Rzeczpospolitą Turkom, Tatarom i księstwu mołdawskiemu.

27 maja 1495 roku król Jan Olbracht Jagiellończyk nadał Janowi Trnke z Raciborzan (w dokumencie błędnie napisanym „z Raciborowicza”) dom żydowski położony w Krakowie bliżej kościoła św. Szczepana, który przed pożarem zasłonili wejście do kościoła i w którym mieszkali oraz wysłali duchownych kultu wiary żydowskiej z całą działką i budynkami na prawo dziedziczenia^[7]

Podobno za pomyślne kampanie wojskowe i służbę już od 1497 roku król Polski Jan Olbracht Jagiellończyk zaczął obdarowywać Jana Trnkę najróżniejszymi darami i pieniędzmi:

- W latach 1494-1496 w księgach finansowych króla nazwisko Jana Trnki często pojawia się wśród najbliższych dworzan królewskich, którym obdarowywano różnymi darami. Zanotowano zwłaszcza, że ​​podczas pobytu w Piotrkowie w 1496 r. Jan Trnka otrzymał od króla dwa wiązki skór sobolowych po 40 sztuk każdy^[8].

- Jan Trnka z Raciborzan zostaje mianowany Naczelnym Dowódcą Królewskim („campiductorique suo generali” / „Campiducłor Regni Generalis” po łacinie). Wyjątkowość tego stanowiska polega na tym, że przed Janem Trnką armią dowodził zawsze sam król Polski. Jan Trnka był pierwszym w historii Polski piastującym takie stanowisko. Stanowisko to od 1503 r. nosiło nazwę hetmana wielkiego koronnego („Hetman wielki koronny” lub po łac. „Campiductor regis Polonia”)^[9].

- Król nadaje Zamek Królewski w Oświęcimiu i przyległe wsi Modlnica Wielka lub Górna Janowi Trnke dożywotnio^[10]. Wraz z zamkiem Jan otrzymał funkcję starosty Oświęcimia.

- Jan Trnka zostaje starostą olsztyńskim^[11].

W maju 1497 roku król Polski Jan Olbracht Jagiellończyk podczas pobytu w Przemyślu potwierdził prawa i przywileje nadane Przemyślowi przez swoich poprzedników, zwłaszcza ks. Kazimierza Wielkiego. W dokumencie tym Jan Trnka wymieniony jest jako „Campiductore Regni nostri Generali” – „Naczelny Wódz Królewski”^[12].

Dnia 11 lipca 1497 r. król nadał Janowi Trnke 5000 florenów węgierskich, rejestrując je na swoich miastach Przedbórz i Szczerców w województwie sieradzkim. W tym wpisie Jan Trnka nazywany jest „campiductori regio supremo” – Naczelnym Dowódcą Królewskim^[13].

24 sierpnia 1497 Król Polski pisze do Jana Trnki, starosty olsztyńskiego i oświeckiego, Naczelnego Wodza ("Olstinensi et Osswianczimensi capitaneo, campiductorique suo general") 100 marek na swojej karczmie Mierzączka koło Wieliczki^[14]. Karczma ta od dawna należała do przodków Jana Trnki- Raciborzeńskich, a niedługo potem stała się własnością Skarbu Królewskiego.

19 maja 1497 roku miała miejsce wyprawa króla polskiego przeciwko Tatarom na Wołyniu (Lwów). W dokumentach Jan Trnka z Raciborzan widnieje jako „campiductor supremum Regni Poloniae” – Naczelny Wódz Królestwa Polskiego^[15]. Armia królewska liczyła ponad 80 000 ludzi^[16]. Jak wiadomo z kronik ówczesnego polskiego historyka Wapowskiego, Jan Trnka był przeciwny oblężeniu stolicy księstwa mołdawskiego – Suczawy. Proponował przemarsz do Chotina, ale na radzie wojskowej większość nie poparła takiej decyzji, a król sam podjął decyzję: „jedziemy do Suczawy!”^[17]. Jak wynika z zapisów Księgi Wydatków Królewskich, Jan Trnka otrzymał podczas tego oblężenia 200 florenów^[18]. Z rejestru wpłat można wyliczyć, że pozostali uczestnicy oblężenia otrzymywali po 4 floreny na konia. Tym samym Jan Trnka dostarczył królowi aż 50! osobiste konie w tej akcji, a wysokość jego wynagrodzenia była kilkukrotnie wyższa od wpłat pozostałych uczestników akcji odnotowanych w tym rejestrze. Oblężenie Suczawy zakończyło się wyjątkowo niepowodzeniem. Zdesperowany, by zająć dobrze ufortyfikowane miasto, Jan I Olbracht zgodził się ze Stefanem III Wielkim, że jego żołnierze będą mogli bez przeszkód wrócić do Polski. Zamiast zniszczonej wcześniej drogi przez Chociń, wrócił okrężną drogą przez Śniatyn. 26 października 1497 r. Stefan napadł na wojska polskie w Lesie Koźmińskim (Bitwa pod Koźminem) i rozproszył je w ciągu trzech dni. Zwycięstwo ułatwił fakt, że na zalesionym terenie Polacy nie mogli wykorzystać swojej głównej siły – ciężkiej kawalerii. Klęska osłabiła siły Polski, co z kolei doprowadziło wkrótce do zniszczenia kraju przez Tatarów i Turków.

W 1498 roku Jan Trnka z Raciborzan pojawia się na czele wojsk polskich w bitwie z wojskami turecko-tatarskimi. Kanonik Jan Porsnowski napisał list do Papieża jesienią 1498 r., w którym opisał najazd Turków i Tatarów na Rzeczpospolitą oraz doniósł o zwycięstwie z 10 września 1498 r., w którym „książę” Konstantyn Ostrogski i hetman Jan Trnka pokonał 14.000 (czternastotysięczną) armię Turków i Tatarów^[19].

Rodzina

w 1500 r. dokonano wpisu: „Jan Wierzbęta z Raciborzan Raciborzeński, gdyż jego brat Jan Trnka z Raciborzan - Starosta Sądecki pożyczył 1000 florenów węgierskich od Imrama Salomonowa z Krakowa na zabezpieczenie starosty sądeckiego, ale nie otrzymał jeszcze zgody króla na taki zastaw, (Jan Wierzbęta) potwierdza sprzedaż Imramowi Salomonowi z Krakowa z prawem odkupu swoich majątków za tę samą kwotę 1000 florenów (3,5 kg złota według kursu z tamtych lat): Raciborzany, Janowice, Stróżę, Porąbkę oraz Markuszową). Gdy tylko Jan Trnka uzyska zgodę króla na swój zastaw, Imram zobowiązuje się unieważnić ten wpis Jana Wierzbęty pod groźbą grzywny w wysokości 1000 florenów"^[20]. W 1501 roku wpis został skasowany.

Dnia 02 czerwca 1498 roku Jan Trnka poślubił Katarzynę, córkę Piotra Pógha z Mérghés i Marejše, a król Polski Jan Olbracht potwierdził, że Jan Trnka spisał żonie 3000 florenów węgierskich na zamku olsztyńskim i mieście Częstochowie wraz z okolicznymi wsiami^[21]. W źródłach polskich żona Jana Trnki nazywana jest „Katarzyną z Poku”, a w języku czeskim Katarzyna jest córką Petra Pógha, z Mérghés. Oznacza to, że Katazhyna nie pochodziła z wioski Pok, ale należała do klanu/rodziny Pog ze wsi Merghes. Wieś Mérges znajduje się na Węgrzech. Źródła węgierskie wspominają także o Katażynie i jej bracie Ferenzu, dzieciach Piotra^[22].

Nie wiadomo, gdzie i w jakich okolicznościach zmarł Jan Trnka, przypuszcza się jednak, że miało to miejsce pomiędzy 23 kwietnia a 2 sierpnia 1501 roku, w tym samym czasie, co śmierć króla Polski Jana Olbrachta Jagiellończyka. Jan Trnka został pochowany w Opawie w kościele św. Wacława. Później pochowano tam jego żonę Katarzynę. Niestety, kościół ten wielokrotnie płonął i ostatecznie popadał w ruinę. Służył jako magazyn broni, a nawet jako stajnia. Budynek przetrwał do dziś, ale został przekształcony w przestrzeń publiczną. Nie zachowała się płyta nagrobna Jana Trnki oraz wnętrze kościoła. Najwyraźniej grób został zniszczony przed 1777 rokiem, gdyż nie jest on oznaczony na istniejącym planie ówczesnego kościoła.

W żadnym ze znanych nam dokumentów nie ma wzmianki o dzieciach Jana Trnki. Najprawdopodobniej całe życie spędził na kampaniach wojskowych, a rodzinę (Katażyna z Poku) założył dopiero w podeszłym wieku (1498 r.), na 3 lata przed śmiercią, i nie miał czasu na pozostawienie potomstwa.

Majątki nabyte przez Jana przeszły na Katarzynę, która w 1504 roku wróciła do Czech i poślubiła Baltazarę Vlčkę z Dobré Zemice, która wcześniej kupiła miasto Hlučin od Jana Trnki.

31.05.1502 nowy król Polski Aleksander Jagiellończyk potwierdził dług wobec zmarłego Jana Trnki na rzecz wdowy po nim Katarzyny, co wskazuje także na brak dzieci/innych spadkobierców Jana Trnki^[23]:

„Zobowiązanie Aleksandra, króla polskiego, wobec swego brata Zygmunta, księcia Glogowii i Opawii, do zwrotu sumy 30 000 dukatów obiecanej mu przez ich zmarłego starszego brata Jana Olbrachta, poprzedniego króla polskiego, za zrzeczenie się przez Zygmunta roszczeń do podział spadku po ojcu.

W zamian za część długu król przekazuje księciu Zygmuntowi majątek olsztyński wraz ze wszystkimi osadami, wsiami, gruntami, polami, łąkami, wodami, jeziorami, rzekami, lasami..., ludnością, mieszczanami, chłopami, dopływami, niewolnikami. ….., wraz ze wszystkimi ich daninami i daninami, cins…, na kwotę składającą się z: 1) pierwotnej kwoty 4000 złotych forintów węgierskich, za którą dotychczasowymi posiadaczami Olsztyna byli nieżyjący już Jan Trnka Raciborzan, a po jego śmierci wdowa po Katażynie z Poku, 2) kwotę 3000 złotych w półgroszach, licząc po 30 groszy za złotówkę, przekazaną księciu na dowód braterskiej miłości; suma całkowita wyniesie 7000 dukatów…”

01.06.1512 Katarzyna zarządziła nabożeństwo ku pamięci zmarłego pierwszego męża Jana Trnki i całej jej rodziny. Wiadomo, że Katarzyna po śmierci Jana Trnki była właścicielką Hlučina aż do 1512 roku, kiedy to miasto i okoliczne ziemie wróciły w posiadanie Kazimierza-księcia Cieszyna (od którego dobra te kupił Jan Trnka)^[24].

Nieruchomość w posiadaniu

Jan Trnka z Racibožan w różnych okresach był właścicielem następujących wsi, miast i zamków:

• w Austrii: St. Pölten

• w Niemczech: Zamek Oderberg

• w Czechach: Frydek, Žermanice, Hlučín, wieś Lhotka, dom i browar w Opawie, Księstwo Opawskie

• na Słowacji: zamek Strečno i miasto Zelino (Žilina)

• w Polsce: Dom w Krakowie na Placu Szczepańskim, zamek w Oświęcimiu, Zamek w Olsztynie, Zamek w Nowym Sączu

Zobacz też

• bitwa pod Koźminem
• wojna polsko-turecka (1485–1503)

Przypisy