Karol X Gustaw

Ten artykuł od 2011-03 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Karol X Gustaw

In Jehovah sors mea, ipse faciet W Jehowie jest mój los, On będzie działał
Król Szwecji
Okres	od 6 czerwca 1654 do 13 lutego 1660
Poprzednik	Krystyna Wazówna
Następca	Karol XI
książę Palatynatu Zweibrücken-Kleeburg
Okres	od 18 czerwca 1652 do 13 lutego 1660
Poprzednik	Jan Kazimierz Wittelsbach
Następca	Karol XI
Dane biograficzne
Dynastia	Wittelsbachowie
Data i miejsce urodzenia	8 listopada 1622 Nyköping
Data i miejsce śmierci	13 lutego 1660 Göteborg
Ojciec	Jan Kazimierz Wittelsbach
Matka	Katarzyna Wazówna
Żona	Jadwiga Eleonora z Holsztynu-Gottorp
Dzieci	Karol XI
Multimedia w Wikimedia Commons

Karol X Gustaw Wittelsbach (ur. 8 listopada 1622 w Nyköpingu, zm. 13 lutego 1660 w Göteborgu) – król Szwecji w latach 1654–1660, książę Zweibrücken-Kleeburga.

Jego krótki czas panowania jako króla Szwecji był naznaczony licznymi wojnami. Większość swojego panowania spędził jako dowódca armii szwedzkiej w Polsce, Niemczech i Danii. Jego armia odniosła ogromne sukcesy, a marsz przez Bełty doprowadził go do pokoju w Roskilde, który jest jednym z największych osiągnięć wojennych Szwecji^{[potrzebny przypis]}.

Życiorys

Rodzina i pierwsze lata życia

Karol X Gustav urodził się 8 listopada 1622 r. w zamku Nyköping jako syn niemieckiego hrabiego Palatynatu Jana Kazimierza Wittelsbacha i księżnej Szwecji Katarzyny Wazówny, starszej siostry Gustawa II Adolfa. W trakcie wojny trzydziestoletniej rodzice Karola Gustawa schronili się w Szwecji i nigdy nie wrócili do Rzeszy. Karol Gustaw dorastał więc w Szwecji, a jego wychowaniem zajmował się m.in. kanclerz Axel Oxenstierna. Jako syn niemieckiego księcia również dorastał wśród niemieckich tradycji i przyjął niemiecki jako swój drugi język ojczysty. Miał także silne osobiste interesy w Świętym Cesarstwie Rzymskim, nie tylko ze względu na roszczenia spadkowe w księstwie należącym do jego rodziny. Po śmierci Gustawa II Adolfa w 1632 r. w bitwie pod Lützen, osoby zajmujące się opieką nad jego córką i następczynią tronu Krystyny, przestały ufać Janowi Kazimierzowi. Przez to położenie młodego hrabiego Palatynatu stało się niejasne^[1].

Po nauczaniu domowym Karol Gustaw spędził kilka miesięcy na Uniwersytecie w Uppsali, a w 1638 r. odbył zagraniczną podróż, która trwała do jesieni 1640. Większość tych lat spędził we Francji, głównie na dworze Ludwika XIII w Paryżu.^[1]

Panowanie

Został naczelnym wodzem armii szwedzkiej w końcowej fazie wojny trzydziestoletniej. W 1648 wspólnie z Arvidem Wittenbergiem przeprowadził wielotygodniowy, choć nieskuteczny, atak na Pragę, który znacznie przyśpieszył zawarcie pokoju westfalskiego^[2]. Po zakończonej wojnie został generalissimusem i pozostał naczelnym wodzem armii szwedzkiej. W 1649 z inicjatywy szlachty szwedzkiej i królowej Krystyny ogłoszony został następcą tronu i dziedzicznym księciem Szwecji. Na tron wstąpił w 1654, po abdykacji Krystyny, która przeszła na katolicyzm.

Był zwolennikiem silnej władzy królewskiej. Kontynuował politykę Gustawa II Adolfa, dążył do przejęcia kontroli nad Morzem Bałtyckim, chciał objąć władzę nad terenami Polski i Danii.

Potop szwedzki

Ówczesny król Polski, Jan II Kazimierz Waza uznawany był w Rzeczypospolitej za sympatyka Austrii i jezuitów. Część polskiej arystokracji, będącej w opozycji wobec Jana Kazimierza, zaproponowała koronę Karolowi X Gustawowi. Roszczenia te stały się impulsem do rozpoczęcia przez Szwecję II wojny północnej, której przebieg na ziemiach polskich znany jest jako potop szwedzki. Część szlachty polskiej i litewskiej w wyniku układów w Ujściu i Kiejdanach uznała go królem polskim i suwerenem Litwy. Samowola wojsk szwedzkich, nieposłuszeństwo i brak szacunku dla Kościoła sprawiły, że przeciw Karolowi zawiązała się partyzantka organizowana przez konfederatów z Tyszowiec. Potęga Karola X wspieranego przez część magnaterii polskiej zaniepokoiła sąsiadów Szwecji i doprowadziła do stworzenia silnej koalicji antyszwedzkiej (Dania, Rosja, opozycja polska, cesarz, Holandia, Brandenburgia), która wygrała wojnę.

W wyniku potopu Jan Kazimierz zrzekł się roszczeń do tronu szwedzkiego, a Rzeczpospolita pretensji do posiadłości szwedzkich w Inflantach. Polska straciła również Prusy Książęce. Szwecja odniosła znaczne korzyści materialne w wyniku grabieży polskiego mienia. W wyniku działań wojennych śmierć poniosła znaczna część polskiej ludności, procentowo o wiele większa niż w wyniku II wojny światowej. Potop szwedzki osłabił Polskę demograficznie, gospodarczo, militarnie oraz politycznie. Od tego czasu zaczął się katastrofalny w skutkach proces upadku Rzeczypospolitej, zakończony ponad sto lat później rozbiorami.

Atak na Danię

Po opuszczeniu Polski Karol X Gustaw zaatakował od południa Danię przechodząc z armią po zamarzniętym morzu (marsz przez Bełty). Wojna zakończyła się zawarciem pokoju w Roskilde, w wyniku którego Dania zrzekła się trzeciej części terytorium na rzecz Szwecji, m.in. regionów Skania, Halland (kraina) i Blekinge (kraina) i utraciła kontrolę nad głównym wyjściem z Morza Bałtyckiego na Morze Północne oraz dochody z ceł pobieranych od przepływających cieśniną statków. Korona szwedzka zagrabiła Bornholm i norweskie prowincje będące duńskim lennem (okręg Trondheim). W 1658 roku Karol X Gustaw ponownie zaatakował Danię. Negocjacje pokojowe między Szwecją a koalicją nastąpiły dopiero po nagłej śmierci Karola X Gustawa w 1660. Na mocy zawartego pokoju Bornholm i norweskie lenna wróciły pod panowanie korony duńskiej.

Zasięg terytorialny Szwecji pod panowaniem Karola X

Za panowania Karola Szwecja osiągnęła największy zasięg terytorialny, obejmując takie państwa i obszary jak: Finlandia, Estonia, północna Łotwa, płn. Brema, Pomorze Przednie, Skania, Blekinge, Halland, Bornholm i Trondheim w Norwegii, Karelia oraz Ingrię (Ingermanland, obecnie okolice Petersburga). W czasie panowania Karola dodatkowo pod okupacją szwedzką znalazły się: zachodnia część Korony Królestwa Polskiego i zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Genealogia

Zobacz też

• De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege gestis

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Życiorys Karola X Gustawa – artykuł w portalu Konflikty Zbrojne. konflikty.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-03)].
• Karol X Gustaw – dokumenty w bibliotece Polona