Kazimierz Aleksander Pułaski

Zobacz też: Kazimierz Pułaski (ujednoznacznienie).

Kazimierz Aleksander Pułaski

Data i miejsce urodzenia	9 czerwca 1800 Górki-Grubaki
Data i miejsce śmierci	wrzesień 1838 Londyn
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Inkardynacja	pijarzy
Śluby zakonne	1817
Prezbiterat	14 września 1830
Odznaczenia

Kazimierz Aleksander^[1] Pułaski^[2], także Antoni Felicjan^[3] Pułaski, Aleksander Pułaski, herbu Ślepowron (ur. 9 czerwca 1800 r. w Górkach-Grubakach, zm. we wrześniu 1838 r. w Londynie) – ksiądz, działacz Towarzystwa Patriotycznego w powstaniu listopadowym, członek radykalnej lewicy powstańczej, publicysta, działacz emigracyjny, karbonariusz.

Młodość

Urodził się 9 czerwca 1800 r. w Górkach-Grubakach w powiecie węgrowskim, z ojca Aleksandra Pułaskiego i matki Anieli Tchórznickiej^[4]. Miał brata Wojciecha Pułaskiego, członka Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskim^[5]. Ukończył szkołę w Węgrowie^[6]. W 1816 r. rozpoczął nowicjat w zakonie pijarów w Opolu Lubelskim. Śluby zakonne złożył w roku 1817. Był nauczycielem literatury w Collegium Nobilium pijarów w Warszawie i innych szkołach pijarskich^[7]. Z uwagi na dość swobodny tryb życia (słabość do alkoholu i kobiet^[8], zaciąganie długów^[4]) był kilkakrotnie przenoszony do kolegiów pijarskich w Radomiu, Łukowie (gdzie uczył m.in. późniejszego filozofa i pedagoga, Bronisława Ferdynanda Trentowskiego^[9]) i Piotrkowie. Do konwiktu pijarów Warszawie powrócił w roku 1829^[4]. Istnieją przypuszczenia, że był zaangażowany w tzw. spisek Smagłowskiego (wiosną 1829 r.), mający na celu wymuszenie na carze Mikołaju I przyłączenie ziem zabranych do Królestwa Polskiego i przestrzeganie konstytucji^[10].

14 września 1830 otrzymał w stolicy święcenia kapłańskie^[4]. 14 października 1830^[11], na rozkaz wielkiego księcia Konstantego, Pułaski został wydalony z Warszawy i ponownie osadzony w Radomiu – powodem tej decyzji wielkiego księcia były patriotyczne kazania Pułaskiego wygłaszane z ambon kościelnych^[11][12]. Niewykluczone też, że padł ofiarą prowokatorskiej intrygi gen. Rożnieckiego, na skutek której ks. Pułaskiego podejrzewano o udział w rzekomym antyrosyjskim sprzysiężeniu wśród akademików warszawskich^[13]. Wydalenie ks. Pułaskiego doprowadziło do zaburzeń w gimnazjum pijarów w Warszawie.

W powstaniu listopadowym

Na wieść o wybuchu insurekcji, ksiądz Pułaski wzywał ludność Radomia do akcji zbrojnej. Do Warszawy powrócił w pierwszych dniach grudnia 1830 r. Należał do redakcji gazety Nowa Polska – organu prasowego grupy radykałów stojących w opozycji do dyktatora, gen. Józefa Chłopickiego. Obok Pułaskiego do redakcji należeli m.in. Maurycy Mochnacki, Kamil Mochnacki, Adam Gurowski^[14]. Był ponadto redaktorem Kuriera Polskiego^[15]. Wygłaszał demokratyczne i rewolucyjne hasła z ambon kościelnych^[12]. Jego kazania drukował dziennik Patriota^[6]. Szybko pozyskał sobie zaufanie cywilnych uczestników Sprzysiężenia Wysockiego i stał się jedną z czołowych postaci lewicy powstańczej. Jako pierwszy wystąpił z koncepcją podrzucania Rosjanom na polach bitewnych sztandarów z dewizą w języku rosyjskim i polskim – „Za naszą i waszą wolność”^[4]. Podkreślał bowiem, jak wielu działaczy lewicy, że powstanie nie jest skierowane przeciwko narodowi rosyjskiemu, lecz przeciwko tyranii carskiej, której także naród rosyjski był ofiarą. Sprzeciwiał się udziałowi Żydów w powstaniu.

Leon Drewnicki w swoich pamiętnikach opisuje incydent z początku stycznia 1831 r., w trakcie którego ks. Pułaski uratował go przed linczem ze strony pijanego tłumu. Zdarzenie miało miejsce w warszawskiej kawiarni „Honoratka” przy ul. Miodowej, gdzie regularnie zbierali się akademicy i byli członkowie rozbitego Towarzystwa Patriotycznego^[16].

Po reaktywacji Towarzystwa Patriotycznego w dniu 19 stycznia, ks. Pułaski został jego wiceprezesem (obok trzech innych wiceprezesów – M. Mochnackiego, R. Sołtyka, i K. Bronikowskiego)^[17]. W tym okresie Pułaski dzięki swoim śmiałym wystąpieniom i agitacji rewolucyjnej zyskiwał coraz większą popularność wśród mas rzemieślniczych Warszawy^[18]. Demaskował m.in. próby ograniczenia wolności prasy, bronił niezależności Towarzystwa od opinii sejmu^[18]. Duchowny krytykował ponadto manifest sejmowy z 20 grudnia 1830, zarzucając posłom niezrozumienie intencji ruchu narodowo-wyzwoleńczego. Celem zrywu było bowiem odzyskanie niepodległości i zagrabionych ziem, a nie – jak stwierdzał w manifeście Sejm – uzyskanie gwarancji konstytucyjnych od cara Mikołaja I. Krytykował ponadto zaniechanie przez izbę gruntownych reform społecznych^[19] oraz nierealistyczne kalkulacje przywódców powstania, spodziewających się dochowania przez Prusy zasad neutralności i nieingerencji^[20] (w ciągu wojny polsko-rosyjskiej Prusy formalnie zachowywały neutralność, jednak w praktyce wspomagały materialnie wojska rosyjskie, jednocześnie odmawiając takiej pomocy Polakom^[21]).

Był pomysłodawcą słynnej manifestacji ku czci dekabrystów w dniu 25 stycznia 1831 r. Presja manifestacji Towarzystwa Patriotycznego przyczyniła się w znacznym stopniu do uchwalenia przez Sejm w tym samym dniu aktu detronizacji Mikołaja I, dotychczasowego króla Polski^[22][23]. W czasie pochodu "klubistów" ks. Pułaski wygłosił płomienne przemówienie na Placu Saskim^[18].

13 lutego, Aleksander Pułaski i Ksawery Bronikowski wraz z grupą działaczy Towarzystwa Patriotycznego wyruszyli z Warszawy – jako niezależna od armii jednostka zbrojna – do wojny z Rosjanami. Był wśród nich m.in. poeta i belwederczyk – Seweryn Goszczyński. Do Stoczka przybyli tuż po zakończonej tam bitwie^[24]. Chrzest bojowy przeszli w potyczce pod Ryczywołem (19 II)^[25]. Pułaski pozostał w armii gen. Józefa Dwernickiego i służył w niej jako kapelan^[26]. Jak podawała Nowa Polska (19 II 1831), księża Pułaski i Szynglarski "w duchu religijnym" zachęcali żołnierzy do wytrwałości w "świętey walce". Ks. Pułaski brał udział w bitwie o Kurów (3 III)^[27] i w bitwie pod Boremlem (18-19 IV)^[4]. Został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari^[28].

Po upadku wyprawy Dwernickiego, powrócił do stolicy, gdzie kontynuował działalność w Towarzystwie Patriotycznym^[29]. Namawiał bezskutecznie marszałka Sejmu Władysława Tomasza Ostrowskiego, do wstąpienia w struktury Towarzystwa^[30]. W sporach wewnątrz organizacji, ks. Pułaski stał na stanowisku potrzeby radykalizacji programu politycznego, jak i metod jego realizacji; w aktach terroru wobec władz upatrywał szansy ocalenia powstania^[31]. Dążył ponadto do wciągnięcia gubernatora Warszawy, gen. Jana Krukowieckiego do rozgrywek z wodzem naczelnym, gen. Janem Skrzyneckim^[32]. Postulaty Pułaskiego były jednak skutecznie torpedowane przez prezesa Towarzystwa – Joachima Lelewela^[30]. Na łamach Nowej Polski opublikował Wspomnienia z korpusu Dwernickiego; działał także jako wiceprezes Towarzystwa Wychowania Dzieci po Poległych Rycerzach^[4].

Według części historyków, Pułaski – na wieść o niepowodzeniach militarnych w wojnie z Rosją – domagał się wraz z innymi działaczami lewicowego skrzydła Towarzystwa Patriotycznego obalenia siłą Rządu Narodowego i ustanowienia w jego miejsce „ludowego rządu rewolucyjnego”^[33]. Tezie tej zaprzecza jednak historyk Władysław Zajewski, według którego Pułaski jedynie „wyraźnie sugerował” prezesowi rządu, A.J. Czartoryskiemu, podanie się do dymisji^[34].

Wraz z kapelanem studentów warszawskich, Ignacym Szynglarskim, planował zamach na życie na kanonika warszawskiego – Pawła Straszyńskiego. Powodem miała być odmowa złożenia przez kanonika przysięgi wierności Rządowi Narodowemu. Poinformowany o niebezpieczeństwie Straszyński ukrywał się aż do końca powstania^[35].

Pułaski należał do zdecydowanych przeciwników gen. Jana Skrzyneckiego, jako wodza naczelnego powstania^[4]. Przeprowadzał agitację polityczną wśród członków Gwardii Narodowej^[26]. W pierwszej połowie sierpnia 1831 r. występował w obronie Tadeusza Krępowieckiego, radykalnego działacza lewicowego, oskarżonego o „burzenie spokojności publicznej”^[36].

15 sierpnia brał udział w delegacji Towarzystwa Patriotycznego do Rządu Narodowego. Członkowie delegacji, z ks. Pułaskim na czele, wtargnęli do Pałacu Namiestnikowskiego, zakłócili przebieg obrad rządu i zażądali ukarania winnych niepowodzeń militarnych (w tym przede wszystkim gen. Skrzyneckiego) oraz szpiegów i osób podejrzewanych o zdradę. Interwencja rządu, próby załagodzenia i rozładowania napiętej atmosfery w stolicy nie powiodły się. Zrewoltowany tłum bez większych przeszkód i przy biernej postawie Gwardii Narodowej i Straży Bezpieczeństwa wdarł się do więzień, wywlókł stamtąd na ulice kilkudziesięciu aresztantów i dokonał samosądu. Łącznie podczas rebelii sierpniowej życie straciły 34 osoby^[37] (większość została powieszona na latarniach ulicznych) – zginęli wówczas  m.in. gen. Antoni Jankowski, gen. Józef Hurtig, gen. Ludwik Bukowski, gen. Antoni Sałacki, Henryk Mackrott jr, Józef Mateusz Birnbau.

W krwawych rozruchach 15 sierpnia 1831 r. Pułaski odgrywał dwuznaczną rolę – z jednej strony, obarczano go odpowiedzialnością za podżeganie ludu warszawskiego do bezpardonowej rozprawy z osobami podejrzewanymi o szpiegostwo lub zdradę^[28], z drugiej zaś – w najgorętszych chwilach nocy sierpniowej Pułaski bronił „legalizmu konstytucyjnego”^[12] i działał na rzecz uspokojenia tłumów^[4]. W ocenie arystokracji oraz części generalicji (Krukowiecki, Dembiński^[38]), Pułaski był mimo wszystko kojarzony jednoznacznie z żądnym krwi radykałem („potwór ludzkości zapieniony i wściekły”^[28][39]). Jan Czyński odnotował w swoich pamiętnikach^[8] fragment charakterystycznej rozmowy z ks. Pułaskim, odbytej w dramatycznych chwilach nocy 15 sierpnia:

W podobnym tonie opisywał postać ks. Pułaskiego generał rosyjski – Denis Dawydow^[40]:

W „noc sierpniową” Pułaski podżegał także do powieszenia Maurycego Mochnackiego, do którego żywił osobiste urazy. Zamierzenia swego Pułaski nie zdołał zrealizować, jednak siepacze księdza splądrowali dom rodziny Mochnackich przy ul. Długiej^[8]. Gen. Krukowiecki obarczał Pułaskiego (a także Jana Czyńskiego) winą za masakrę sierpniową; w listach do żony obu określał mianem „potworów”^[41]. Trzy dni po tych wypadkach, rozkazał aresztować Pułaskiego, jednak wkrótce (22 sierpnia) pod naciskiem opinii publicznej^[42] i wobec braku obciążających dowodów^[28] ksiądz odzyskał wolność. Pułaski przejął papiery Towarzystwa Patriotycznego, gdy zostało ono rozwiązane przez gen. Krukowieckiego^[43].

7 września, podczas walk o Warszawę, Pułaski wraz z towarzyszami, dawnymi „klubistami”, bezskutecznie wzywał ludność do obrony miasta^[44].

Był jednym z sygnatariuszy podpisanej w dniu 15 września 1831 w Zakroczymiu odezwy do narodów Europy zachodniej, wzywającej do udzielenia gościny i otoczenia opieką żołnierzy polskich po upadku powstania listopadowego^[45].

Na emigracji

We Francji

Po upadku Warszawy Pułaski opuścił Królestwo Polskie i udał się przez Prusy (z dokumentami na nazwisko Aleksandrowicz^[46]) do Francji^[47]. Do Paryża przybył w styczniu lub w lutym 1832 r. – posługiwał się paszportem na nazwisko Valentin Grahus^[4]. W stolicy francuskiej nawiązał kontakty z lokalnymi działaczami węglarskimi i republikańskimi^[48]. Działał początkowo w tzw. Ogóle Paryskim^[49], Komitecie Narodowym Polskim Joachima Lelewela^[50] (gdzie był członkiem deputacji badającej działalność komitetu^[51]), a następnie – po nieudanej próbie rozwiązania KNP^[48] – powołał do życia Towarzystwo Demokratyczne Polskie^[4]. Obok niego, podpisy pod aktem założycielskim złożyli w dniu 17 marca 1832 r. Tadeusz Krępowiecki, Jan Nepomucen Janowski, Adam Gurowski oraz Ignacy Płużański. Na skutek niesnasek i nieporozumień wewnątrz Towarzystwa został usunięty z organizacji w dniu 13 listopada 1832. W Paryżu pozostawał pod nadzorem policji, uważany był za „niebezpiecznego demagoga”^[4].

Wstąpił do paryskiej loży karbonarskiej „Trójcy Niepodzielnej” (Trinité Indivisible), w której pełnił rolę „Pierwszego Dozorcy”, oraz do polskiej loży Namiot Sekwany^[4][52]. W tym samym roku, chcąc skoncentrować się na działalności politycznej, opuścił stan duchowny^[53] (aczkolwiek do końca życia w korespondencji podpisywał się jako ksiądz^[54]). Uczestniczył w przygotowaniach wyprawy partyzanckiej Zaliwskiego do Królestwa Polskiego^[55]. Działał w opozycji do grupy emigrantów skupionych wokół gen. Dwernickiego, czego wyrazem były m.in. krytyczne artykuły publikowane na łamach La Tribune^[56][57]. Liczny udział ochotników z awiniońskiego zakładu emigracji polskiej w wyprawie Zaliwskiego spowodował przeniesienie przez władze francuskie części emigrantów z tego zakładu do Bergerac – odtąd miejscowość nad Dordogne stała się dla Pułaskiego i Krępowieckiego "bastionem ludowej demokracji"^[58]. W lipcu 1833 r. został aresztowany pod zarzutem udziału w organizacji karbonarskiej^[59] (wg innych źródeł – pod zarzutem niespłacania długów^[4]), a następnie osadzony w paryskim więzieniu Sainte-Pelagie. Bezpośrednim pretekstem do aresztowania Pułaskiego było demonstracyjne przemówienie na cześć Kacpra Dziewickiego, poległego w trakcie wyprawy Zaliwskiego^[58]. W więzieniu ogłosił, wraz ze Stanisławem Worcellem i masonem Boissaye broszurę Les Francs-Maçons détenues á tous leurs frères, następnie z samym Worcellem odezwę Aux refugiés polonais – de prisons de St. Pélagie, w której usiłował oczyścić się z winy prowokowania represji urzędowych na tajne związki masońskie francuskie i polskie^[58].

Po kilku tygodniach Pułaski został zwolniony z aresztu, jednak z nakazem opuszczenia Francji.

W Belgii

Wraz ze Stanisławem Worcellem udał się w lipcu 1833 do Brukseli, gdzie kontynuował działalność polityczną w duchu rewolucyjnym^[60]. Jego zamiarem było zorganizowanie naczelnej władzy tułactwa polskiego w Belgii^[61]. Przyjazd Pułaskiego i Worcella do Brukseli przyczynił się do ożywienia życia politycznego emigracji polskiej, a to z kolei skłoniło Joachima Lelewela do przeprowadzki do belgijskiej stolicy^[62]. Z inicjatywy Pułaskiego, w styczniu 1834 r. (lub w grudniu 1833^[63]) powołano do życia tzw. Ogół Brukselski, który w założeniu miał stanowić reprezentację wszystkich Polaków w Belgii. W Brukseli został współredaktorem rewolucyjno-demokratycznego pisma La Voix du Peuple. Dzięki intensywnym staraniom Pułaskiego oraz Joachima Lelewela, La Voix du Peuple już w listopadzie 1833 r. stał się organem propagującym przede wszystkim „demokratyczne interesy polskie”^[64]. Radykalne, rewolucyjne, antymonarchiczne^[65] i demokratyczne hasła głoszone na łamach La Voix du Peuple spotykały się z gwałtowną reakcją stronnictwa klerykalnego w Belgii, które po przejęciu władzy w kwietniu 1834 r. doprowadziło do zamknięcia pisma oraz wydalenia Pułaskiego (i Worcella) z Belgii do Anglii^[64]. Odtąd wiodącą rolę w Ogóle Brukselskim odgrywał Tadeusz Krępowiecki^[66].

Pułaski organizował ponadto w Brukseli uroczysty pogrzeb emigranta polskiego – Jana Sylwestra Czerkiewskiego (1833 r.). Pogrzeb ten, na którym mowę pożegnalną wygłosił m.in. Worcell, był jedną z pierwszych manifestacji emigrantów polskich w Belgii o demokratyczno-republikańskim wydźwięku politycznym^[67][68].

W Anglii

Po przybyciu do Anglii w kwietniu 1834 r. Pułaski wstąpił do Ogółu Londyńskiego – stowarzyszenia zrzeszającego Polaków o przekonaniach republikańsko-demokratycznych, oraz dążącego do zawiązania bliskich stosunków z angielskimi radykałami i organizacjami robotniczymi^[69]. Ponadto utworzył (wraz ze Stanisławem Worcellem) Towarzystwo Wzajemnego Oświecenia^[4] oraz lożę masońską o zabarwieniu karbonarskim^[69], wraz z jej odnogą o nazwie „Klub Postępu”. Wkrótce (29 VIII^[70]) w strukturach Ogółu Londyńskiego nastąpił rozłam na tle ideologicznym, w wyniku którego Pułaski, Krępowiecki i Worcell powołali do życia nową jednostkę  – Gminę Londyn^[71]. Nie rozwinęła ona jednak szerszej działalności, gdyż wkrótce upadła, a jej czołowi przywódcy, z Aleksandrem Pułaskim, przenieśli się do St. Helier na wyspie Jersey. Współdziałał w utworzeniu Gromady Grudziąż w Portsmouth^[4]. Poglądy polityczne Aleksandra Pułaskiego ulegały w tym czasie dalszej radykalizacji – obok programu egalitaryzmu i międzynarodowego rewolucjonizmu pojawiały się coraz wyraźniej w koncepcjach ekspijara elementy ideologii w duchu utopijno-komunistycznym^[72].

Pod koniec sierpnia 1835 roku, po kolejnych utarczkach – tym razem z zaprzyjaźnionymi dotąd Worcellem i Krępowieckim –  powrócił do Londynu. W angielskiej stolicy zbliżył się do centrowej grupy J.B. Ostrowskiego^[73]. W ostatnich latach życia (1837-1838) popadł w skrajną nędzę^[4], od czerwca 1838 pobierał zasiłek rządowy^[74].

Śmierć

Nie są potwierdzone okoliczności jego śmierci. Według jednej z wersji, zmarł we wrześniu 1838 r. w wyniku pobicia w ciemnej uliczce w Londynie^[4]; według innej – zmarł w szpitalu dla obłąkanych Bethlam Royal Hospital^[4][75].

W kulturze

Postać Aleksandra Pułaskiego pojawia się w fabularyzowanym filmie dokumentalnym Powstanie Listopadowe. 1830–1831 (1980, reż. L. Smolińska). W jednej ze scen Aleksander Pułaski stoi na czele delegacji Towarzystwa Patriotycznego, która w dniu 15 sierpnia 1831 r. wtargnęła do Pałacu Namiestnikowskiego i zakłóciła obrady rządu. W postać księdza wcielił się aktor Krzysztof Kumor^[76].

Według tradycji, wiersz Adama Mickiewicza Komar, niewielkie licho… miał być satyrą na Aleksandra Pułaskiego, napisaną w odpowiedzi na ataki Towarzystwa Demokratycznego na poetę^[77][78]. Postać Pułaskiego pojawia się także w wierszu Do Franciszka Grzymały oraz w wierszu Na kłótnie hr. Gurowskiego z ks. Puławskim, w którym Mickiewicz zakpił z konfliktu pomiędzy obu współzałożycielami TDP^[79].

Aleksander Pułaski jest jednym z bohaterów opowiadania Leona Przemskiego – Szary Jakobin (1951), którego akcja rozgrywa się w Warszawie od stycznia do września 1831 r. Ksiądz Pułaski jest tam ukazany m.in. jako agitator Towarzystwa Patriotycznego.

Ksiądz Pułaski pojawia się również, jako Puławski, w powieści Tadeusza Hołuja – Królestwo bez ziemi (1968), opisującej losy żołnierzy 4. pułku piechoty liniowej w latach 1819-1831 oraz na emigracji (do roku 1838).

Przypisy