Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu
A/405 z 24 października 1929
kościół parafialny, katedra, bazylika mniejsza
Ilustracja
Bazylika katedralna
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Miejscowość

Toruń

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

katedralna Świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Toruniu

Bazylika mniejsza
• nadający tytuł

od 1935
papież Pius XI

Wezwanie

św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty

Historia
Data rozpoczęcia budowy

XIV wiek

Data zakończenia budowy

XV wiek

Aktualne przeznaczenie

kościół parafialny oraz katedra ordynariusza toruńskiego

Dane świątyni
Styl

gotyk ceglany

Architekt

mistrz Jakub, Hans Gotland, mistrz Prokop

Świątynia
• materiał bud.


• cegła

Organy
• liczba głosów
• liczba manuałów


40
3

Dzwonnica
• nazwa dzwonu

zwarty
Tuba Dei, Kulawy, Pogrzebowy, Tubula Dei

Położenie na mapie Torunia
Mapa konturowa Torunia, w centrum znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu”
Ziemia53°00′33,53″N 18°36′22,80″E/53,009314 18,606333
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Widok ogólny wnętrza katedry
Sklepienie nawy głównej, koniec XV w
Malowidło na północnej ścianie prezbiterium, ok. 1380-90 roku
Piękna Madonna (kopia) i Popiersie Mojżesza, ok. 1390 roku

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu – gotycki, ceglany kościół, dawna fara toruńskiego Starego Miasta. Znajduje się w kwartale zamkniętymi ulicami: Kopernika, Łazienną, św. Jana, Żeglarską. Jej bryła jest najlepiej widoczna ze strony południowej. W panoramie Torunia od strony Wisły najlepiej widoczne są wieża oraz korpus świętojańskiej fary[1].

Bazylika katedralna jest jednym z najbardziej reprezentatywnych przykładów architektury gotyckiej w Polsce[2]. Wewnątrz kościoła zachował szereg cennych dzieł sztuki średniowiecznej i nowożytnej, m.in. zespół malowideł ściennych, krucyfiks mistyczny[3], nagrobek rodziny von Soest[4], kompozycja rzeźbiarska ukazująca świętą Marię Magdalenę z aniołami[5], ołtarz Świętego Wolfganga[6]. Część wystroju zaginęła (m.in. figura Pięknej Madonny, zastąpiona kopią z 1956 roku)[7] lub została przeniesiona do muzeów (m.in. obrazy Biczowanie i Zdjęcie z Krzyża)[8]. Od 1501 roku w kościele pochowane jest serca króla Jana Olbrachta[9][10][11], znajdują się także pamiątki związane z Mikołajem Kopernikiem – chrzcielnica, epitafium jemu poświęcone i popiersie ufundowane w 1766 roku przez mecenasa sztuki Aleksandra Jabłonowskiego[12].

Od 1935 roku ma tytuł bazyliki mniejszej[13], od 1992 roku jest katedrą diecezji toruńskiej[14].

Historia

I kościół

Pierwszy kościół parafialny Starego Miasta został wybudowany w połowie XIII w. Była to drewniana świątynia. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1257 roku. Kościół ten spłonął w latach 1263–1269. Ok. 1270–1330 rozpoczęto budowę nowego kościoła. Kościół św. Jana po raz pierwszy pojawia się w źródle z 1306 roku. W tym samym czasie obok kościoła działała szkoła parafialna[9].

Relikty pierwszego kościoła parafialnego Torunia ujawniły badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1994–1995[15][16]. Oprócz fundamentów, pod obecną posadzką zachowały się dolne partie ścian północnej i wschodniej z gzymsem wykonanym z glazurowanych na zielono cegieł[17]. Na tej podstawie można określić, że była to budowla salowa, murowana, o wymiarach 11 na 22 m[18][19]. Jej ściana południowa pokrywała się z południową ścianą istniejącego prezbiterium[20]. Świątynia została zbudowana prawdopodobnie niedługo po translokacji Torunia na obecne miejsce (1236 rok) i była używana przez ok. 80 lat[21]. Z elementów wyposażenia tego najstarszego kościoła parafialnego miasta zachowała się wczesnogotycka brązowa chrzcielnica, ustawiona obecnie w tzw. kaplicy Kopernika[22].

II kościół

W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku rozpoczęto wznoszenie drugiego kościoła[23]. Powstał wtedy najpierw trójnawowy, trójprzęsłowy korpus, a następnie, po rozbiórce pierwszego kościoła, prezbiterium[24], zakrystia i kaplice boczne[9]. Wygląd części zachodniej nie jest znany, ale powszechnie przyjmuje się, że do zachodniej fasady, na przedłużeniu nawy środkowej, przylegała kwadratowa wieża[25]. Z tej fazy budowy kościoła zachowało się w całości prezbiterium[26] Forma budowli nawiązywała do świątyń westfalskich (np. kościół Sankt Maria zur Wiese w Soest)[27].

III kościół

Kolejna faza budowy wiąże się częściowo z jej odbudową po pożarze miasta w 1351 roku, kiedy częściowemu zniszczeniu prawdopodobnie uległ również kościół św. Janów[28]. Do początku XV w. przedłużono korpus o jedno przęsło, zbudowano nową wieżę od zachodu, ciąg bocznych kaplic przy nawie północnej oraz być może podwyższono nawę główną nadając kościołowi kształt pseudobazyliki[29]. W 1402 roku zakończono budowę wieży. Zawaliła się ona w 1406 roku. Na jego miejscu w latach 1407–1433 roku wybudowano nową wieżę. Po 1433 roku po stronie południowej zainstalowano zegar wieżowy. Godzinowa wskazówka została nazwana Digitus Dei (Palec Boży). W 1466 roku król Polski przejął patronat nad kościołem[9].

IV (obecny) kościół

W XV wieku nadano kościołowi ostateczny, zachowany do dzisiaj kształt[30]. W latach 1468–1473 podwyższono korpus nawowy. W 1479 roku na wschodniej ścianie nawy północnej zainstalowano organy. W 1497 roku rozpoczęto budowę skarba przy zakrystii. W 1501 lub 1505 roku miasto przejęło patronat nad kościołem[9]. W 1500[31][32][33][34] lub 1522 roku odlano dzwon Tuba Dei[35][36].

Od XV do XVIII wieku w kościele odbywały się uroczystości okolicznościowe związane z wizytą królów Polski w Toruniu. 28 września 1410 roku do kościoła wkroczył orszak z królem Władysławem II Jagiełłą, a w 1454 roku orszak z królem Kazimierzem IV Jagiellończykiem. W nabożeństwie w kościele brał udział również Jan I Olbracht podczas swojej wizyty w Toruniu w 1501 roku[37]. W następnych latach swój pobyt w Toruniu od nabożeństwa w kościele rozpoczynali królowie: Zygmunt I Stary, Stefan Batory, Jan II Kazimierz Waza, Jan III Sobieski[38].

W 1530 roku kościół przejęli protestanci[9]. Od 1583 roku w kościele odprawiano nabożeństwa dla katolików i ewangelików. Katolicy modlili się po prawej stronie świątyni, ewangelicy po lewej[39]. W 1596 roku na mocy decyzji króla Zygmunta III Wazy kościół, plebania i szkoła parafialna przeszły na własność jezuitów[39][40]. Kościół został uszkodzony podczas potopu szwedzkiego w 1655 roku oraz podczas oblężenia Torunia przez wojska szwedzkie w 1703 roku[40]. W 1703 roku Szwedzi próbowali zrabować dzwon Tuba Dei. Zaniechali tego po otrzymaniu okupu od władz miasta[35]. W 1773 roku doszło do kasaty Zakonu Jezuitów. Kościół przeszedł na własność księży diecezjalnych. W latach 1806–1813 kościół został poważnie uszkodzony. W 1847 roku dokonano znacznego remontu świątyni. W 1878 roku wymieniono organy, zmieniono prospekt organowy na neogotycki[40].

24 października 1929 roku kościół wpisano do rejestru zabytków (A/405)[41]. Od 1935 roku ma tytuł bazyliki mniejszej[13]. W latach 1938–1939 przeprowadzono prace konserwatorskie. W latach 1945–1954 konserwowano obrazy i rzeźby polichromowane. W 1951 roku zakończono prace w prezbiterium[40]. W latach 1971–1972 przeprowadzono prace w Kaplicy Kopernika. Organy uszkodzone podczas II wojny światowej zostały odrestaurowane w latach 80. W 1991 roku konserwowano malowidło ścienne Sąd Ostateczny[42].

Od 1992 roku bazylika jest katedrą diecezji toruńskiej[14]. Dokonano renowacji ołtarzy, figur i epitafiów (od lat 90. do 2002 roku), kaplicy Bożego Ciała (1994), prezbiterium (1994–1996) oraz prace konserwatorskie na wieży (2001–2002)[42]. 7 czerwca 1999 roku katedrę nawiedził papież Jan Paweł II[42]. W latach 2006–2011 katedra przeszła kolejne prace konserwatorsko-restauratorskie[43]. Naprawiono pokrycia dachowe nad korpusem głównym, wieżą, prezbiterium i kaplicami[44]. Był to największy remont katedry w jej historii[44].

Zabytki gotyckie

W prezbiterium znajdują się malowidła gotyckie z XIV w. Na wschodniej ścianie postacie patronów kościoła – św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z ok. 1360 roku[45], na ścianie północnej duża i ikonograficznie rozbudowana scena z ok. 1380–90 przedstawiająca Drzewo Jessego, Ukrzyżowanie na drzewie życia i Sąd Ostateczny oraz personifikacje cnót i grzechów głównych[46][47]. Drugie z malowideł zostało częściowo zniszczone w 2 połowie XV w. przy budowie empory organowej, z czego można wnioskować, że pokryto je tynkiem już w XV w. podczas rozbudowy kościoła. Odkryto je w 1908 roku, a w latach 1921, 1990–1992 i 1997–1998 poddano konserwacji[48]. Obecny ołtarz główny, tryptyk św. Wolfganga z ok. 1502 roku, fundacji Kaspra Welkera[6], w połowie XX wieku został przeniesiony do ołtarza głównego[49]. W szafie środkowej znajdują się rzeźby świętych Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba[50], na malowanych skrzydłach bocznych od wewnątrz Ojcowie Kościoła (św. Grzegorz Wielki, św. Hieronim, św. Ambroży i św. Augustyn), na stronie zewnętrznej cztery święte dziewice (święte: Małgorzata, Dorota, Apolonia i Agnieszka)[51]. Nad ołtarzem zamontowano dawny krucyfiks z belki tęczowej, z końca XIV w[3]. Na ścianie południowej wisi brązowa płyta nagrobna burmistrza Jana von Soest (zm. 1361) i jego żony Małgorzaty, zamówiona prawdopodobnie w Brugii[52]. Jest to najstarszy zabytek w kościele[4].

W nawie północnej znajdują się malowidła gotyckie z XIV (Koronacja Marii i Ukrzyżowanie)[53]. Poniżej wmontowana jest gotycka konsola z popiersiem Mojżesza[54]. Dawniej stanowiła ona podparcie dla rzeźby Pięknej Madonny, zaginionej w czasie II wojny światowej, która wraz z konsolą była jednym z najwybitniejszych dzieł gotyku z przełomu XIV i XV wieku[55]. Zachowane popiersie przedstawia Mojżesza wyłaniającego się z gałęzi krzewu ognistego i trzymającego tablice z dziesięciorgiem przykazań[56]. Piękna Madonna została w 1957 roku zastąpiona kopią wykonaną przez Witolda Marciniaka[57].

W ołtarzu przy filarze międzynawowym południowym znajduje się płaskorzeźba z przedstawieniem św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły z ok. 1400. Pierwotnie stanowiła ona część środkową ołtarza gotyckiego[58]. W barokowym ołtarzu Krzyża Świętego po przeciwnej stronie znajduje się gotycki krucyfiks[59]. Z ok. 1420–1430 pochodzi rzeźba Chrystusa Bolesnego, umieszczona w kaplicy św. Barbary. Pochodzi ona przypuszczalnie z ołtarza Korony Cierniowej, wzmiankowanego w 1596 roku[50].

Rzeźby Chrystus Zmartwychwstały i św. Jan Ewangelista pochodzą z 1497 roku[60]. Są one dziełem warsztatu ołtarza św. Wolfganga[61]. Figura Chrystusa Boleściwego pochodzi z ok. 1510–1520[62], ołtarz Zaśnięcie Marii z ok. 1500 roku[63]. Gotycką formę mają również dwa wiszące świeczniki maryjne z 1580 roku[64].

Wizerunek Chrystusa jako Salvator Mundi z ok. 1420–1430 roku znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie[65]. Dwa późnogotyckie obrazy, Zdjęcie z krzyża z 1495 i Biczowanie z ok. 1495, pochodzące z kościoła świętych Janów, obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie[8]. W czasie II wojny światowej oprócz rzeźby Pięknej Madonny zaginęły epitafium kasztelana lądzkiego Jana Kota (po 1454)[66][67] i obraz Koronowanie Cierniem z czwartej ćwierci XV w[49].

Zabytki nowożytne

W latach 1530–1583 świętojańska fara służyła protestantom[68], następnie zaś przez okres 13 lat była użytkowana wspólnie, zarówno przez katolików, jak i protestantów[69]. W okresie tym wnętrze kościoła otynkowano i pobielono[40]. Jednocześnie, wnętrze kościoła wzbogaciło się o epitafia upamiętniających bogatych mieszczan[70]: Anny Pirnesius (zm. 1576) z przedstawieniem św. Hieronima, wzorowanego na obrazie autorstwa Albrechta Dürera[71], Mikołaja Kopernika z ok. 1580[72], Krzysztofa Floriana (zm. 1587)[73], Sebastiana Trosta (zm. 1578)[74], ławnika Kaspra Friesego (zm. 1554) i jego żony Anny z Graupernerów (zm. 1576) z 1586 roku[75] i ławnika Andrzeja Gretscha i jego żony Anny (po 1584 roku)[64]. Epitafia Anny Pirnesius i Mikołaja Kopernika były fundowane przez toruńskiego lekarza Melchiora Pirnesiusa[72][76]. W epitafium Krzysztofa Floriana przedstawiono sceny z Drugiej Księgi Królewskiej – Wniebowzięcie proroka Eliasza i prorok Elizeusz wyszydzany przez dzieci[73]. Epitafium Mikołaja Kopernika zostało poddane renowacji i uzupełnieniu w 1733 roku. Inicjatorem naprawy był Jakub Kazimierz Rubinkowski[77].

Oprócz epitafium, w kaplicy Zaśnięcia Marii Panny znajdują się dwa inne zabytki związane z Mikołajem Kopernikiem – gotycka chrzcielnica z II poł. XIII wieku, mieszcząca się kaplicy kopernikowskiej (dawniej kaplicy Aniołów Stróżów), w której ochrzczono przyszłego astronoma[78] i rzeźbione popiersie autorstwa Wojciecha Rojowskiego z 1766 roku[11]. Popiersie Rojowskiego były krytykowane za niską jakość artystyczną oraz łaciński napis informujący, że Kopernik był Polakiem[79]. Pomnik przez kilkadziesiąt lat znajdował się w magazynach Ratusza Staromiejskiego. Został on odsłonięty w 1809 roku dzięki staraniom Stanisława Staszica[80].

Liczne barokowe ołtarze w korpusie i kaplicach bocznych pochodzą z XVII-XVIII w[81]. Z połowy XVII w. pochodzi ołtarz Zdjęcia z krzyża z kopią obrazu Petera Paula Rubensa[82]. W 1674 roku w Poznaniu powstał ołtarz św. Franciszka Ksawerego[83][84]. W ołtarzu w drugiej od wschodu kaplicy południowej obraz Matka Boska ze św. Stanisławem Kostką z ok. 1634–1635, malowany przez Bartłomieja Strobla[85].

Neogotyckie witraże wykonano na przełomie XIX i XX w[40][86]. Zostały one uszkodzone 24 stycznia 1945 roku w wyniku eksplozji wagonów kolejowych na Podgórzu[87][88]. Witraż we wschodnim oknie prezbiterium został wykonany przez Jana Zdziubanego (pod kierunkiem Edwarda Kwiatkowskiego) w 1952 roku[87].

Organy

Organy główne Maxa Terletzkiego z 1878 (po lewej) i organy boczne Mateusza Brandtnera z 1688 (po prawej)

W bazylice znajdują się dwa instrumenty. Organy główne – 32-głosowe z romantyczną dyspozycją, neogotyckim prospektem i trakturą pneumatyczną zbudował w 1878 organmistrz Max Terletzki(inne języki) z Królewca. Odremontowane zostały w latach 90. XX wieku przez firmę organmistrzowską Kazimierza Urbańskiego z Bydgoszczy. Organy boczne – 15-głosowe z barokowymi dyspozycją i prospektem, wyposażone w trakturę mechaniczną zbudował w 1688 organmistrz Mateusz Brandtner z Torunia. Odrestaurowane zostały w latach 1979–1983 przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu oraz zakład organmistrzowski Józefa Mollina z Odrów[89].

Dzwony

Tuba Dei

Dzwon Tuba Dei
 Osobny artykuł: Tuba Dei.

W bazylice znajduje się dzwon Tuba Dei. Data jego odlania pozostaje kwestią sporną. Większość źródeł podaje rok 1500[31][32][33][34], jednak według analizy źródeł pisanych wykazano, że dzwon faktycznie został odlany w 1522 roku (rok ten pojawiał się wśród historyków niemieckich[90]. Według przyjętej tradycji dzwon odlał ludwisarz Marcin Schmid. W rzeczywistości Schmid działał pod koniec XVI wieku i nie mógł odlać Tuba Dei[35][36]. Według Alicji i Marcina Sumowskich dzwon odlał Hans Hauck (Haug)[91].

Wysokość dzwonu z koroną wynosi ok. 2 m. W dolnej części mierzy 2,27 m średnicy[31][33]. Jego całkowita waga wynosi ok. 7,238 t[92], stalowego serca ok. 200 kg[31].

Pozostałe dzwony

Z 1412 roku pochodzi tzw. dzwon pogrzebowy. Jego średnica wynosi 0,95 m,. W 1990 roku zerwało się z niego serce. W 1437 roku oddano inny dzwon. Jego średnica wynosiła 1,7 m, waga około 4 ton). Dzwon ten został zrabowany przez Niemców w 1942 roku[31]. W okresie nowożytnym odlano dwa dzwony. Pierwszy został odlany przez Augustyna Köscha w 1659 roku. Nie zachował się do czasów współczesnych. Zachował się dzwon odlany przez Mikołaja Petersilgego w 1760 roku[93]. W 2002 roku odlano dzwon Tubula Dei (Trąbka Boża). Trafił on do katedry jako dar z okazji dziesiątej rocznicy powołania diecezji toruńskiej. Dzwon odlano w Gliwicach. Waży 260 kg, jest używany codziennie[94].

Przypisy

  1. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 54.
  2. ↑ Kluczwajd 2002 ↓, s. 9.
  3. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 136–137.
  4. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 134.
  5. ↑ Pilecka 2002 ↓, s. 160.
  6. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 126–127.
  7. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 138, 142–143.
  8. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 131–132.
  9. ↑ a b c d e f Kluczwajd 2002 ↓, s. 72.
  10. ↑ Targański 2023 ↓, s. 63.
  11. ↑ a b Urbański 2003 ↓, s. 19.
  12. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 16–17, 19.
  13. ↑ a b Wajda 2003 ↓, s. 35.
  14. ↑ a b Rozynkowski 2003 ↓, s. 51.
  15. ↑ Grzeszkiewicz-Kotlewska 1996 ↓, s. 33.
  16. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 56.
  17. ↑ Grzeszkiewicz-Kotlewska 1996 ↓, s. 38.
  18. ↑ Grzeszkiewicz-Kotlewska 1996 ↓, s. 40.
  19. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 58.
  20. ↑ Grzeszkiewicz-Kotlewska 1996 ↓, s. 39.
  21. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 60.
  22. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 156.
  23. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 65.
  24. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 66, 70–71.
  25. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 69.
  26. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 70–71.
  27. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 78.
  28. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 82.
  29. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 84.
  30. ↑ Krantz-Domasłowska 2003 ↓, s. 87.
  31. ↑ a b c d e Domasłowski 2003 ↓, s. 159.
  32. ↑ a b Rozynkowski 2002 ↓, s. 365.
  33. ↑ a b c Kaźmierczak 2016 ↓, s. 97.
  34. ↑ a b Konopa 2018 ↓, s. 84.
  35. ↑ a b c Domasłowski 2003 ↓, s. 160.
  36. ↑ a b Sumowska i Sumowski 2023 ↓, s. 122.
  37. ↑ Rumiński 2002 ↓, s. 19.
  38. ↑ Rumiński 2002 ↓, s. 19–20.
  39. ↑ a b Rumiński 2002 ↓, s. 20.
  40. ↑ a b c d e f Kluczwajd 2002 ↓, s. 73.
  41. ↑ Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków. torun.wkz.gov.pl. s. 1. [dostęp 2024-03-06].
  42. ↑ a b c Kluczwajd 2002 ↓, s. 74.
  43. ↑ Remont konserwatorski elewacji Kościoła Katedralnego p.w. Św. Jana Apostoła i Św. Jana Chrzciciela w Toruniu etap I – VI. restauro.pl. [dostęp 2024-03-03].
  44. ↑ a b Koniec remontu słynnej toruńskiej katedry. budownictwob2b.pl, 2011-11-30. [dostęp 2024-03-02].
  45. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 116.
  46. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 118.
  47. ↑ Pilecka 2002 ↓, s. 151.
  48. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 120.
  49. ↑ a b Woźniak 2002 ↓, s. 287.
  50. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 145.
  51. ↑ Tryptyk św. Wolfganga. toruntour.pl. [dostęp 2024-03-09].
  52. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 134–135.
  53. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 114, 118–119.
  54. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 138, 143.
  55. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 138, 142.
  56. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 139.
  57. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 143.
  58. ↑ Maria Magdalena. toruntour.pl. [dostęp 2024-03-09].
  59. ↑ Woźniak 2002 ↓, s. 291.
  60. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 146.
  61. ↑ Chrystus Zmartwychwstały. toruntour.pl. [dostęp 2024-03-09].
  62. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 149.
  63. ↑ Zaśnięcie Marii. toruntour.pl. [dostęp 2024-03-09].
  64. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 174.
  65. ↑ Małkiewiczówna 2006 ↓, s. 22–23.
  66. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 129.
  67. ↑ Pilecka 2011 ↓, s. 416.
  68. ↑ Dreikopel 2015 ↓, s. 60.
  69. ↑ Mikulski 2003 ↓, s. 20.
  70. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 163.
  71. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 163–164.
  72. ↑ a b Urbański 2003 ↓, s. 17.
  73. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 171.
  74. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 172.
  75. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 173.
  76. ↑ Flik 1994 ↓, s. 3.
  77. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 18.
  78. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 16–17.
  79. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 20.
  80. ↑ Urbański 2003 ↓, s. 21.
  81. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 162.
  82. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 177–178.
  83. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 178.
  84. ↑ Kowalczyk 2018 ↓, s. 86.
  85. ↑ Woźniak 2002 ↓, s. 284.
  86. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 225.
  87. ↑ a b Domasłowski 2003 ↓, s. 226.
  88. ↑ Kluczwajd 2018 ↓, s. 154.
  89. ↑ Dorawa 2011 ↓, s. 63–73.
  90. ↑ Sumowska i Sumowski 2023 ↓, s. 118, 123.
  91. ↑ Sumowska i Sumowski 2023 ↓, s. 122–123.
  92. ↑ Rozynkowski 2002 ↓, s. 368.
  93. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 219.
  94. ↑ Domasłowski 2003 ↓, s. 228.

Bibliografia

  • Jerzy Domasłowski: Wyposażenie wnętrza. W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Marian Dorawa: Organy Torunia i okolicznych kościołów. Toruń: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2011. ISBN 978-83-88341-57-1.
  • Tomasz Dreikopel. Ustawy Gimnazjum Toruńskiego z 1568 r.(cz. I–wychowanie religijne i program nauczania). Przekład z języka łacińskiego. „Folia Toruniensia”. 15, 2015. 
  • Józef Flik. Obraz św. Hieronima z XVI wieku z Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Zagadnienia artystyczne i technologiczne. „Acta Universitatis Nicolai Copernici”. 271, 1994. 
  • Lidia Grzeszkiewicz-Kotlewska. Wstępne wyniki badań archeologicznych prowadzonych w kościele pw. Świętych Janów w Toruniu w latach 1994-1995. „Rocznik Toruński”. 23, 1996. Towarzystwo Miłośników Torunia. 
  • Maciej Kaźmierczak. Zastosowanie inżynierii odwrotnej w rekonstrukcyjnych pracach ludwisarskich. „Inżynieria Maszyn”. 21, 2016. 
  • Katarzyna Kluczwajd: Skarby toruńskiej katedry. Toruń: Wydawnictwo Diecezji Toruńskiej, 2002. ISBN 83-916731-1-1.
  • Katarzyna Kluczwajd: Podgórz. Toruńskie przedmieścia sprzed lat. Łódź: 2018. ISBN 978-83-7729-452-9.
  • Bartłomiej Konopa. Zarys dziejów muzyki w Toruniu do 1920 r.. „Rocznik Toruński”. 45, 2018. 
  • Justyna Kowalczyk. Wyposażenie pojezuickiego kościoła św. Franciszka Ksawerego w Grudziądzu jako przykład maniery chinoiserie. „Sztuka i Kultura”. 5, 2018. 
  • Liliana Krantz-Domasłowska: Architektura. W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Helena Małkiewiczówna. Salvator mundi – późnogotycki obraz na płótnie z Katedry na Wawelu Uwagi o ikonografii i stylu. „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki”. 17, 2006. 
  • Krzysztof Mikulski: Dzieje parafii świętojańskiej w XIII-XVIII wieku. W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Elżbieta Pilecka: Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu w okresie średniowiecza jako wizualizacja świadomości społecznej. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
  • Elżbieta Pilecka. Budowanie i trwanie – karty ze średniowiecznych dziejów świątyni parafialnej Starego Miasta Torunia, obecnej katedry pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”. XLII, 2011. 
  • Waldemar Rozynkowski. Kilka uwag o sakralnej funkcji dzwonów w średniowieczu. „Nasza Przeszłość”. 97, 2002. 
  • Waldemar Rozynkowski: Parafia świętojańska w latach 1939–2003. W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Marek Rumiński: Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w życiu duchowym społeczności miasta. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
  • Alicja Sumowska, Marcin Sumowski. Toruński dzwon Tuba Dei ulany dnia 27 września 1522 roku. Nowa datacja w świetle źródeł pisanych. „Zapiski Historyczne”. 88, 2023. 
  • Tomasz Targański. „Z dziada pradziada obyczajni mieszczanie”. Pięć miast najważniejszych dla Kopernika. „Pomocnik Historyczny. Biografie. Kopernik nieznany (1473–1543)”, 2023. Polityka. ISSN 2391-7717. 
  • Andrzej Urbański: Mikołaj Kopernik. Osobliwości Kujaw i Pomorza. Toruń: 2003. ISBN 83-88219-07-3.
  • Kazimierz Wajda: Parafia świętojańska w dobie panowania pruskiego (1793–1920) i latach Drugiej Rzeczypospolitej (1920–1939). W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
  • Michał Woźniak: Ołtarze w przestrzeni liturgicznej kościoła świętojańskiego w Toruniu. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
  • p
  • d
  • e
Archikatedry
Katedry
Konkatedry
Kolegiaty
Klasztorne
Poklasztorne
Pozostałe
  • p
  • d
  • e
Architektura sakralna gotyku ceglanego
Niemcy
Brema
Greifswald
Hamburg
Lubeka
Lüneburg
Rostock
Stralsund
Wismar
inne miasta
Polska
Chełmno
Chełmża
Elbląg
Gdańsk
Słupsk
Stargard
Szczecin
Toruń
Trzebiatów
inne miasta
Dania
Aarhus
Ribe
inne miasta
Szwecja
Ystad
inne miasta
Estonia
Łotwa
Litwa
Białoruś
Rosja