Wielka, większa i największa

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Ten artykuł dotyczy książki. Zobacz też: film.

Wielka, większa i największa – fantastyczna powieść młodzieżowa autorstwa Jerzego Broszkiewicza, wydana w 1960 r. przez wydawnictwo Nasza Księgarnia.

Powieść składa się z trzech części. Bohaterowie, para nastolatków (Ika i Groszek), przeżywają trzy tytułowe przygody – ratują porwane dziecko, rozbitków katastrofy lotniczej, a na koniec spotykają Obcych i dyplomatycznie bronią przed nimi całą ludzkość. We wszystkich przygodach ich przewodnikiem jest mówiący samochód marki Opel Kapitän. Bohaterowie tej książki występują także w innej powieści Broszkiewicza – Długi deszczowy tydzień.

Powieść zdobyła uznanie krytyków i badaczy literatury, którzy uznali ją za znaczącą pozycję w rozwoju polskiej literatury młodzieżowej^[1][2]. Została zekranizowana w 1963 r^[3]. W PRL-u powieść była lekturą uzupełniającą dla klasy 5 (od roku 1970)^[4].

Treść

Bohaterowie, para ponadprzeciętnie inteligentnych nastolatków, Ika (zdrobnienie od Irka, jak córka autora^[5]) i Groszek (alter-ego autora, gra słów od jego dziecęcego przezwiska - Broszka^[5]) przeżywają trzy przygody, podczas których wykazują się pomysłowością, odwagą i współczuciem. We wszystkich przygodach ich przewodnikiem jest mówiący samochód marki Opel Kapitän^[6].

W przygodzie wielkiej, Ika i Groszek słuchają w radiu komunikatu o zaginięciu małego chłopca. Niespodziewanie zostają poproszeni o pomoc w jego odnalezieniu przez maszyny do tej pory bezwolnie służące ludziom. Ich głównym pomocnikiem jest stary samochód niszczejący na podwórku. Opel Kapitan jest samochodem niezwykłym, prowadzi się sam, mówi i pomaga dzieciom. Chłopiec, jak się okazuje, został porwany przez groźnych przestępców. Młodzi detektywi z pomocą mechanicznych przyjaciół uwalniają chłopca i doprowadzają do schwytania porywaczy^[2].

W przygodzie większej^[2], wkrótce okazuje się, że pomoc pary przyjaciół jest ponownie potrzebna. Kapitan zabiera ich na lotnisko, gdzie wsiadają do samolotu lecącego w kierunku Afryki. Stary Jak, podobnie jak Opel, umie porozumieć się z dziećmi, a mają razem odnaleźć zaginioną załogę samolotu Douglas 125, który rozbił się nad Saharą. Zaginionej załodze grozi śmierć, jeśli pomoc nie przyjdzie szybko. Na szczęście Ika i Groszek, mający do pomocy inteligentne maszyny, odnajdują rozbitków^[2].

Trzecia przygoda jest rzeczywiście największa^[2]. Tym razem młodzi przyjaciele zostają wyznaczeni na przedstawicieli całej planety Ziemia. Zabrani statkiem międzygalaktycznym na planetę Della w systemie Vega muszą udowodnić jej mieszkańcom, że nie wszyscy Ziemianie mają skłonności militarne, ludzie nie są społeczeństwem wojowniczym zagrażającym kosmicznej społeczności, a zaobserwowane przez nich eksplozje jądrowe nie skreślają cywilizacji ziemskiej jako zdolnej do kontaktów z innymi cywilizacjami^[2][7][8][9].

Historia wydań, adaptacji i tłumaczeń

Powieść ukazała się w 1960 r. w serii wydawniczej Nasza Księgarnia „Klub Siedmiu Przygód”^[10]. Książka miała liczne wznowienia (ok. 15 wydań do roku 1988)^[11].

Doczekała się też adaptacji teatralnych (pod tytułem Planeta Nadziei w 1962 i pod oryginalnym tytułem w 1966), radiowych (pod tytułem Pierwsza wielka przygoda w 1966 i 1975), telewizyjnej (w 1963) i filmowej (także w 1963)^[2][11].

Tłumaczenia

Książka była tłumaczona m.in. na:

• język bułgarski^[12]
• język czeski jako Velkć, vćtśi, najvćtśi (1963),^[11]
• język estoński jako Suur, suuram, köige suuram (1966),^[11]
• język niemiecki^[12]
• język rosyjski jako Odno drugogo interesnej (1964 i 1987),^[11]
• język rumuński^[12]
• język serbsko-chorwacki jako Velika, veća i najveća (1964 i 1977),^[11]
• język słowacki jako Vel’kä vaćśia a najvaćśia (1962),^[11]
• język ukraiński jako Velyka, bil'sa j najbil’sa (1966).^[11]
• język węgierski^[12]

Odbiór

Według oceny Krystyny Kuliczkowskiej (z 1967), pozycja ta zaskoczyła krytyków swoją jakością i wizją jako „utwór mocno osadzony w realiach współczesnego świata, wielowarstwowy, z podtekstem”; porównała ją do Porwania w Tiutiurlistanie Żukrowskiego z 1946 r.^[1] (Sama Kuliczkowska pozytywnie opisała powieść już w 1960, pisząć, że chwaląc ją za "oryginalne, nowoczesne ujęcię" tematu, i dużą ilość "oryginalnych i wymyślnie zestawionych pomysłów"; pochwaliła zwłacza trzecią część książki, "przygodę największą", jako "jedną z najbardziej uroczych opowieści fantatyczno-naukowych, jaką zdarzyło się nam ostatnio czytać".^[13]). Podobnie Stanisław Frycie w 1983 r. zauważył, że „utwór ten wzbudził duże zainteresowanie zarówno wśród krytyków, jak i czytelników”, i został przyjęty przez tych pierwszych „przychylnie”, a przez tych drugich – „entuzjastycznie”^[8].

W PRL-u powieść była lekturą uzupełniającą dla klasy 5 (od roku 1970)^[4]

W 1979 roku została wpisana na Listę Honorową im. H. Ch. Andersena (Special Hans Christian Andersen Honor List 1979; była to lista stworzona przez IBBY)^[2].

Analiza

Już w 1960 Krystyna Kuliczkowska opisała tą powieść w "Nowych Książkach". Za motyw przewodni książki uznała temat "szlachetności dziecka, powalającej wierzyć w szczęśliwą przyszłość świata". Oceniła książkę badzo pozytywnie, chwaląc jej poetycki nastrój, skrytykowała jednak jako drobny mankament nadmierne "uczłowieczanie" (antropomorfizacje) samochodu (Kapitana)^[13].

W 1962 Jan Zygmunt Jakubowski uznał tą książkę za jedną z najciekawszych pozycję wydanych w ostatnich latach przez wydawnictwo Nasza Księgarnia. Pochwalił ją jako „przykład dobrej sztuki pisarskiej”. Za interesującą uznał także strukturę książki, podzieloną na trzy części. Pierwszą część książki porównał do powieści sensacyjnej, drugą – do przygodowo-podróżniczej, a trzecią – do utopijnej powieści fantastycznonaukowej. Za najbardziej wartościowe pod kątem pedagogicznym uznał natomiast jej „ambicje intelektualno-moralne”, tj. dostosowane do młodego czytelnika i udane poruszenie „problematyki ideowo-moralnej”, tj. „bardzo istotnych niepokojów naszej współczesności”. Za motyw przewodni książki uznał temat „osobistej odpowiedzialności człowieka za losy innych ludzi i świata”. W podsumowaniu swojej analizy napisał, że wymiar pedagogiczny i artystyczny książki można poddać dalszej dyskusji, jest to „niewątpliwie bardzo interesująca i ambitna próba nowoczesnej książki dla młodych czytelników... łącząca elementy realizmu, fantastyki i problematyki filozoficzno-moralnej”, i wyraził nadzieję, że książka przedstawia „perspektywy twórczego rozwoju powieści dla młodzieży”^[14].

W 1965 r. Wanda Krzemińska uznała powieść za oryginalne, zabawne i edukacyjne połączenie realizmu i fantastyki^[15].

W 1968 r. Stefania Wartman opisała tą powieść jako połączenie „baśni miejskiej” z powieścią fantastycznonaukową, gdzie rolę „nadzwyczajnych pomocników” z baśni przejmują ożywione urządzenia techniczne. Zwróciła też uwagę na na walory edukacyjne powieści - nacisk na wartości moralne (odwagę, wierność, poświęcenie, szlachectwo, męstwo) reprezentowane przez dziecięcych bohaterów książki^[9]. W tym samym roku Krystyna Kuliczkowska uznała powieść za znaczącą z powodu nowatorskiego (dla polskiej prozy tego gatunku) motywu połączenia realizmu (świata współczesnego) z fantastyką^[16], a pisząc o niej rok później, opisała ją jako poetycką i wciągającą mieszankę realizmu z fantastyką, poruszającą problemy moralne i filozoficzne^[17].

Stanisław Frycie w 1979 r. pozytywnie opisał „największą, trzecią przygodę”, pisząc, że autor „ujął [ją] w sposób poetycki i pobudzający do refleksji” i że „wyraża [ona] niepokój naszych czasów i apoteozuje wartości moralne: mądrość, dobroć i odwagę”^[18]. W 1983 r. Frycie uznał tą książkę za pierwszą godną uwagi polską pozycję z nurtu fantastycznonaukowego adresowaną dla dzieci. Powieść ocenił jako „dydaktyczny i filozoficzny... nowatorski w sensie formalnym” i zawierającą „różne techniki narracyjne, rozmaite gatunki i konwencje literackie”. Według Fryciego, Broszkiewicz innowatorsko uprościł nieco elementy fantastycznonaukowe, co uczyniło ten gatunek przystępny dla młodszego czytelnika. Powieść ta zapoczątkowała w polskiej fantastyce utwory „o zabarwieniu poetyckim”^[8]. W tym samym roku Józef Zbigniew Białek zauważył, że w tej powieści „krytyka dostrzegła zespolenie różnorakich gatunków powieści, ambicje intelektualno-moralne, przekonującą formę wprowadzenia dzieci w problematykę epoki współczesnej”^[19].

W 1982 r. Tadeusz Patrzałek badający popularność lektur wśród dzieci 11-letnich zauważył, że powieść była bardziej popularna wśród dziewcząt niż chłopców^[20].

Pisząc w 1992 r. Andrzej Niewiadowski zaliczył ta pozycję do fantastycznej literatury edukacyjnej, i zauważył, że łączy one popularne motywy „genialnego wynalazku” i „kontaktu z Obcymi”. Zauważył, że książka jest krytyką świata dorosłych – dzieci zachowują się tam lepiej, niż starsi, panicznie bojący się nieznanego i na nie agresywnie reagujący^[7]. Także w 1992 roku Halina Skrobiszewska sklasyfikowała tą powieść jako pierwsza pozycję baśni alegorycznej (podgatunku baśni literackiej). Zauważyła, że nurt ten był reakcją na "próbę wprzęgnięcia fantazji w służbę określonej doktryny ideologicznej", i stanowił próbę dyskusji o problemach współczesności, w tym delikatną (biorąc pod uwagę realia tamtych czasów) krytykę m.in. ustrojów totalitarnych^[21].

W 1999 Antoni Smuszkiewicz zauważył, że wyjątkowość pozycji w czasie jej opublikowania związana była z jej elementami fantastycznymi i ich wymieszaniem z elementami świata rzeczywistego, co było rzadkie w polskiej współczesnej prozie dla dzieci i młodzieży w połowie XX wieku. Według Smuszkiewicza, doprowadziło do uznania przez niektórych nauczycieli i uczniów tej pozycji za „trudną”, co wyjaśnia brakiem zrozumienia przez czytelników (młodzież) pojęcia fikcji literackiej wynikającym z dominacji w kanonie lektur pozycji realistycznych i dokumentalnych oraz równoczesnym brakiem doświadczenia zarówno młodzieży jak i pedagogów w interpretacji literatury fantastycznej^[6].

Według Grzegorza Leszczyńskiego, piszącego w 2002 r., powieść łączy różne konwencje literackie – gatunki baśni, fantastyki naukowej i literatury sensacyjno-przygodowej. Trzy części książki (trzy przygody) tworzą według niego połączony krąg refleksyjny – bohaterowie najpierw pomagają jednej osobie, potem grupie, a na końcu, całej ludzkości; podobnie zwiększa się skala świata przedstawionego (miasto, planeta, kosmos) i wykorzystywane przez bohaterów rekwizyty (samochód, samolot, statek kosmiczny). Mówiący samochód Leszczyński uważa za obiekt antropomorfizowany, jak zdarza się w tradycyjnych bajkach ludowych. Do motywów przewodnich całej książki zalicza tematy takie, jak: niepokój moralny i egzystencjalny czasów współczesnych, międzyludzką solidarność i moralną odpowiedzialność (w tym za ochronę świata przed zagładą). Zauważył też, że powieść „operuje zmiennym nastrojem i pogłębioną refleksyjnością”, poruszająca ważne tematy i elementy fantastyczne. W podsumowaniu pisze, że „była ewenementem po latach głębokiego zastoju w twórczości dla młodych czytelników” i „zapoczątkowała całą serię utworów fantastycznych i eksperymentalnych” w nadchodzących latach^[2][22]. Leszczyński zauważył też, że powieść stała się „znaczącym wydarzeniem w rozwoju polskiej fantastyki dla młodych odbiorców”^[22].

Według Teresy Brzeskiej-Smerek, piszącej także w 2002 r., powieść ta zainicjowała nowy nurt w twórczości Broszkiewicza („fantastyczno-przygodowy z mocno wyeksponowanymi wartościami etyczno-moralnymi”)^[23].

W 2008 r. Maria Ostasz zauważyła, że utwór ten był "nowatorski pod względem wykorzystanych konwencji artystycznych i śmiałości aksjologicznego przekazu", pisząc, że autor "odszedł całkowicie od konwencji realistycznej" i "efektywnie połączył poetykę baśni z powieścią fantastyczno-naukową, nadając w ten sposób schematowi powieści przygodowo-sensancyjnej zupełnie nowy charakter - przypowieści o człowieku jako istocie odpowiedzialnej za losy świata"^[24].

Maciej Wróblewski pisząc w 2012 r. zwrócił uwagę, że o ile w wielu utworach Broszkiewicza dorośli są dla dzieci wzorem pozytywnym, w tej powieści jest ten schemat odwrócony. Tutaj świat dorosły „jest skażony złem (niesprawiedliwością, przemocą, kłamstwem)”, i ciężar ratowania ludzkości spada na barki bardziej niewinnej młodzieży^[25].

Przypisy

Bibliografia

• Jerzy Broszkiewicz Wielka, większa i największa, wyd. Nasza Księgarnia, 1988.